Mianowski Józef (1804–1879), lekarz, profesor, rektor Szkoły Głównej Warszawskiej. Ur. w parafii Śmiła w pow. humańskim, był synem Ignacego. W l. 1817–22 uczęszczał do szkoły powiatowej w Humaniu, uzyskując w r. 1818 nagrodę za postępy w nauce; kolegował tamże z S. Goszczyńskim. W r. 1823 wstąpił na Wydział Medyczny Uniw. Wil., gdzie studiował na koszt rządowy, a «za szczególniejszą pilność i postępek w naukach» otrzymał pochwałę na piśmie i nagrodę pieniężną. Bywając w domu dra A. Bécu (zob.), zaprzyjaźnił się z J. Słowackim. Ukończył studia w r. 1827, a w rok potem uzyskał stopień doktora na podstawie rozprawy o tężcu. Został wówczas asystentem Jędrzeja Śniadeckiego w klinice chorób wewnętrznych. W lutym 1831 został przydzielony do rosyjskiego szpitala polowego w Wilnie i w czasie gdy trwało na Litwie powstanie, opiekował się chorymi i rannymi żołnierzami obu stron walczących. Dn. 27 IV 1831 ożenił się z córką doktora Bécu Aleksandrą (zmarła w rok potem, przy pierwszym połogu). Od jesieni t. r. objął wykłady fizjologii na swym wydziale, przekształconym w r. 1832 na Akademię Medyko-Chirurgiczną. W r. 1834 został adiunktem po egzaminie z terapii szczegółowej i przedstawieniu rozprawy o teorii leczenia gruźlicy wg R. Laënneca. W następnych latach, prócz fizjologii i terapii ogólnej, wykładał zoofizjologię na weterynarii, ordynował w szpitalu żydowskim, wyrobił sobie rozległą praktykę w sferach ziemiańskich. Na wniosek ministerstwa trzykrotnie był nagradzany przez cara pierścieniem brylantowym. W r. 1838 został zastępcą profesora. W l. 1837–8 odbył całoroczną podróż naukową za granicę, w związku z czym został członkiem-korespondentem akademii medycznej w Berlinie oraz towarzystwa nauk fizycznych i chemicznych w Paryżu (1839).
Mimo lojalnej aż do tej chwili służby M. spotkał się z przybyłym do Wilna emisariuszem Sz. Konarskim i czas jakiś ukrywał go jako chorego w swej klinice. W dniu jego egzekucji pono rozpłakał się w czasie wykładu wobec słuchaczy. Został aresztowany dopiero w półtora roku potem, 9 IX 1840, w chwili gdy w związku z likwidacją Akademii Wileńskiej miał już w ręku pismo powołujące go na katedrę w Petersburgu. Przebył ciężkie śledztwo, po latach zaś przyznał przyjacielowi: «Attentowałem [w więzieniu] na własne życie i tylko trafem szczęśliwym ocalałem». We wrześniu 1841 minister S. Uwarow nakazał uznać M-ego za usuniętego ze służby, mimo zaświadczeń gen.-gubernatora F. Mirkowicza, że M. do niczego się nie przyznał i niczego mu nie udowodniono. Zagrały wtedy szczególne protekcje, jak mówiono, wpływowych pacjentów M-ego. Dn. 24 X 1841 nie tylko puszczono go na wolność, ale wypłacono mu uposażenie zaległe za 14 miesięcy, dodano 5 000 rubli gratyfikacji i utrzymano w mocy nominację do Petersburga. W tamtejszej Akademii Medyko-Chirurgicznej M. objął zrazu katedrę psychiatrii, a następnie też zarząd klinik: ginekologicznej i dziecięcej. W r. 1844 został dyrektorem Ochrony Aleksandro-Maryjskiej oraz głównym lekarzem II szpitala wojsk lądowych, w oddziale chorób wewnętrznych. Zarzucił wówczas pracę naukową, a i w wykładach wyręczał się po części asystentami; poświęcił się natomiast praktyce, głównie ginekologicznej, w wyższych sferach rosyjskiej stolicy. W r. 1848 został nadwornym lekarzem córki Mikołaja I, w. księżnej Marii Leuchtenberskiej, i zdobył sobie rozległe wpływy u dworu; ułatwił dzięki temu niejedno polskiej młodzieży przybywającej na studia do Petersburga. W końcu 1847 r. odwiedził Paryż i spotkał się wówczas ze Słowackim.
W r. 1855 należał M. do grona, które opiniowało pozytywnie sprawę założenia Akademii Medycznej w Warszawie. W końcu 1860 r. przeszedł na emeryturę w randze rzeczywistego radcy stanu. W czerwcu 1862 w czasie pobytu M-ego w Warszawie A. Wielopolski zasięgał jego rady na temat organizowanej właśnie Szkoły Głównej; stamtąd też M. udał się do Lwowa, by proponować A. Małeckiemu objęcie w Warszawie katedry literatury polskiej. Telegram powołujący go na rektora Szkoły Głównej doszedł go we wrześniu t. r. we Włoszech, w Albano. Natychmiast wyraził zgodę, przybył zaś do Warszawy via Petersburg. Przemowa M-ego na inauguracji Szkoły 25 XI 1862 z miejsca zdobyła mu popularność wśród młodzieży i społeczeństwa. Odwoływał się w niej do tradycji wszechnicy wileńskiej i filaretów, do związków Polski z kulturą Zachodu, mówił: «Oświatą nie tylko jaśnieją i zasługują się narody, ale nią się też i z upadku dźwigają». Przyczynił się na pewno do tego, że studenci nie zsolidaryzowali się publicznie z powstaniem styczniowym, choć wielu wzięło w nim udział. W ciągu 1863 r. M. miał jakiś udział w poufnych negocjacjach między Wielopolskim i w. księciem Konstantym a prawicą obozu «białych», jak również w zabiegach, które doprowadziły K. Majewskiego do władzy w Rządzie Narodowym. Dzięki swym stosunkom w Petersburgu osłaniał Szkołę Główną przed represjami F. Berga, ratował też wielu studentów, a nawet i członków organizacji narodowej, zagrożonych aresztowaniem. Z myślą o przyszłości uczelni trwał w lojalnej postawie wobec nowego kursu popowstaniowego. Zajęć dydaktycznych nie prowadził; wśród kolegów z Wydziału Lekarskiego nie cieszył się szczególną sympatią; administratorem był pono nie najlepszym. Pozostał natomiast bożyszczem młodzieży dzięki swej uczynności, dobroci serca, obywatelskiej postawie trafiającej zarazem do uczucia i do rozsądku. Utrzymując w ciągu kilku lat przy życiu Szkołę Główną (obierany ponownie rektorem w l. 1864 i 1867), stał się współuczestnikiem zasług tej Szkoły dla kultury polskiej. W r. 1866 opracowywał projekt nowego statutu dla Szkoły Weterynaryjnej w Warszawie, który nie został zatwierdzony. W r. 1867 obrano go też wiceprezesem Tow. Zachęty Sztuk Pięknych.
W r. 1868 M. w Petersburgu podjął starania o przemianowanie Szkoły Głównej na uniwersytet. W rok później przyszła na to zgoda cesarska, ale połączona z rusyfikacją uczelni. M. był dotknięty boleśnie, zrazu łudził się, że reforma nie pójdzie zbyt daleko, nosił się z myślą pozostania w Warszawie i zorganizowania ambulatorium dla ubogich przy Szpitalu Dzieciątka Jezus. W końcu jednak przeniósł się do Włoch, gdzie w Sinigaglii wystawił sobie piękną willę i gdzie kupił posiadłość dla swego przyjaciela Stanisława Kierbedzia. Podróżował dużo, zimy spędzał niekiedy w Rzymie, odwiedzał Drezno, Szwajcarię i Paryż, gdzie przyjaźnił się z wielu emigrantami. W Warszawie bywał rzadko, częściej powracał do Rosji, leczył bowiem nadal w. księżnę Marię, książąt Orłowów-Dawydowych, Szuwałowów, Bariatyńskich i in. Przyjmowany serdecznie na dworze cara, otrzymał w r. 1876 Order Włodzimierza II kl. oraz 12-letnią «arendę» w sumie 2 500 rubli rocznie. Ten dowód łaski uzyskał dzięki poparciu jeszcze F. Berga, natomiast wbrew opinii ministra oświaty D. Tołstoja, który twierdził, że M. jako rektor Szkoły Głównej żadnych szczególnych zasług dla rządu nie położył. Był M. również pierwszym prezesem zasłużonego później Tow. Osad Rolnych i Przytułków Rzemieślniczych. Dorobek publikacyjny medyczny M-ego był skromny; poza pracą doktorską opublikował w „Dzienniku Medyczno-Chirurgicznym i Farmaceutycznym Wileńskim” w r. 1830 dzieje kliniki internistycznej wileńskiej z uwypukleniem okresu Jędrzeja Śniadeckiego, pt. Observationes in actis medici instituti A. 1834–1835 depromptae clinici („Collectanea…” Vilnae 1838), kazuistyczny artykuł O siarczku rtęci jako środku lekarskim skutecznym w cholerze („Gaz. Lek.” 1871); największa jego praca dotyczyła chirurgii: O złamaniach kości (Wil. 1837 I–II). Zmarł 6 I 1879 w Sinigaglii, pochowany został tamże, we wspaniałym mauzoleum neogotyckim, które wystawiła mu druga żona, Rosjanka niemieckiego pochodzenia Nadieżda Haller, córka radcy stanu. Dzieci nie pozostawił. Wdzięczni wychowankowie ze Szkoły Głównej nazwali jego imieniem ufundowaną przez społeczeństwo instytucję pomocy naukowej, założoną w r. 1881 Kasę im. Mianowskiego.
W. Brodzki, Popiersie M-ego (biały marmur, 1880), własność Muz. Narod. w W.; Podob.: „Kłosy” 1866 nr 25, „Tyg. Illustr.” 1865 nr 286 s. 97–8 (fot.), Księga pamiątkowa b. wychowańców Szkoły Głównej, W. 1914 (reprod. medalu rylca C. Makowskiego), Księga pamiątkowa zjazdu b. wychowanków b. Szkoły Głównej, W. 1905 (fot.); – Estreicher; W. Enc. Ilustr.; Album zasłużonych lekarzy polskich, W. 1925 s. 59 (fot.); Janowski, Słownik bio-bibliogr. Uniw. Wil.; Kośmiński, Słownik lekarzów; Vengerov S. A., Istočniki slovar’ja russkich pisatelej, Pet. 1917 IV 463; Uruski, X 336; – Bieliński, Uniw. Wil., III 443–5; Kraushar A., Siedmiolecie Szkoły Głównej Warszawskiej, W. 1883 s. 133–7; Poznański K., Reforma szkolna w Królestwie Polskim 1862 r., Wr. 1968; Przyborowski, Dzieje 1863 r., IV 55, 60, 387, 395; tenże, Historia dwóch lat, V 354–63; Skałkowski A., Aleksander Wielopolski, P. 1947 III; Smirnow A., Więzy rewolucyjne narodów Rosji i Polski, W. 1972; Szkoła Główna Warszawska, Kr. 1900 I 52, 54 (podob.); Szumowski W., Krótki rzut oka na dzieje medycyny w Polsce, Kr. 1946 s. 137; Wrzosek A., Pochwała J. M-ego w 50 rocznicę śmierci, P. 1931; tenże, Tytus Chałubiński, W. 1970; – Baranowski I., Pamiętniki, P. 1923; Czarnowski J. S., Pamiętniki, W. 1921 V 17; Dokumenty Komitetu Centralnego Narodowego i Rządu Narodowego, Wr. 1968; Goszczyński S., Listy, Kr. 1937; Kicka N., Pamiętniki, W. 1972; Lisicki H., Aleksander Wielopolski, Kr. 1878 II 445–51; Listy J. M-ego do K. Kaszewskiego, P. 1925, i do K. Krzywickiego, P. 1930; Puzynina G., W Wilnie i dworach litewskich, Wil. [b. r.]; Raporty konsulów gen. Francji z Warszawy, Wr. 1965; Schmitt H., Listy do żony, Wr. 1961; Słowacki J., Dzieła, Wr. 1949 XI 494, XII 17–40; Szajnocha K., Korespondencja, Wr. 1959 II; Szokalski W., Pamiętniki, W. 1928 III 161–3, 184–5, 214; Szumski S., W walkach i więzieniach, Wil. 1931; Świętochowski A., Wspomnienia, Wr. 1966; Valujev P., Dnevnik, Moskva 1961 II; – „Arch. Hist. i Filoz. Med.” 1925 z. 3 s. 287–92, 1929 z. 1 s. 103–21, 225–46; „Gaz. Lek.” 1879 nr 2 s. 11, nr 5 s. 47–8; „Kłosy” 1866 t. III s. 25 (fot.); „Medycyna” 1879 nr 3 s. 47; „Pam. Tow. Lekarzy Warsz.” 1842 z. 3 s. VIII, 1851 z. 2 s. 37, 1888 s. 117, 1889 z. 1 s. 678, z. 2 s. 805; „Przegl. Lek.” 1879 nr 3 s. 38; „Służba Zdrowia” 1962 nr 48, 49, 1966 nr 44 s. 1–2; „Tyg. Ilustr.” 1903 I nr 20 s. 385, nr 23 s. 441, nr 24 s. 466 (fot.), 1910 II nr 51 s. 1033 (fot.); – Mowy pogrzebowe: Budyta K., Chełmicki Z., W. 1879; – Nekrologi z r. 1879: „Kłosy” t. I s. 54–6, 708 (fot.), „Nowiny” nr z 10 I, „Tyg. Illustr.” I s. 34, 38–42 (fot.); – B. Jag.: rkp. 3057, 7858; B. Narod.: rkp. 2956, 7321, 8840; B. Ossol.: rkp. 6004; B. PAN.: rkp. 2020; Centr. Gosud. Arch. Oktjabr’skoj Rev.: z. 547-i, op. 1, v. 275, k. 170; Centr. Gosud. Ist. Arch. v Leningrade: z. 733, inw. 147, vol. 758, k. 235; Kwerenda J. Sztakelberga w zespole Min. Oświaty w Leningradzie.
Stefan Kieniewicz